نگاهی به مجموعه شعر «مراقبت از تاریکی» به قلم رسولی مقدم

مانیفست آوانگارد مرکّب حرکت که بیش از یک‌دهه از عمر آن می‌گذرد، به نظر من از معدود تئوری‌هایی‌ست که پس از ارائه، به‌تدریج شکل و شمایل مشخص و مستقل خود را به جامعه‌ی ادبی عرضه کرد. سنجش موفقیت یک ایده، زمانی امکان‌پذیرتر است که ما بتوانیم، آنچه را که به‌عنوان تئوریسین، روی کاغذ آورده‌ایم، در عمل و در شعر، نشان دهیم و ملموس باشد. به همین علّت، مرکّب حرکت، از معدود مانیفست‌‌های موفق و قابل مشاهده و سنجش در شعری‌ست که زیر انگشت‌های تشریح قرار داده‌ایم. مراقبت از تاریکی، چهره‌‌ی متفاوت و موفقی از مرکّب حرکت را ارائه می‌کند  که هم مرّکب بودن در آن عینیت یافته است و هم حرکت از لایه‌های زیرین و رویین به هم. مرکّب بودن در نگاه مانیفستی، ترکیب کردن قالب‌های موزون شناخته شده است و استخراج قالبی‌ست غیر از آن قالب‌هایی که می‌شناسیم. این‌کار یک ارزش افزوده هم دارد و آن، این است که باتوجه به اینکه ما در عصری هستیم که هر روز یک قالب جدید می‌سازند و اسمی بر آن می‌گذارند و شعر پر از پدر و پدرخوانده شده است، هر قالب تازه‌ای که ساخته شود، جزء قالب‌های مرکّب حرکت محسوب می‌شود. این موضوع، مخاطب را از سردرگمی در وفور اسم‌ها و عناوین، نجات می‌دهد و باعث ثبات و تثبیت می‌شود. البته مرکّب بودن در تعریف گسترده‌تر، می‌تواند کلاژ تصاویر ظاهرا بی‌ربط امّا متصل‌شده به‌وسیله‌ی المان‌های ساختاری و بافتاری و زبانی در جهت معناگریزی و تعلیق ذهن مخاطب در یک فضای کوانتومی باشد که هم‌افزایی معنوی و اندیشگی را در پی دارد.

همین مرکّب بودن، بستر حرکت کردن از زیرساخت و روساخت و بالعکس را فراهم می‌کند، چرا که لایه‌بندی، الزاما در یک سطر یا یک بند صورت نمی‌گیرد و ممکن است لایه‌ی زیرین یک تصویر، در فاصله‌ای دورتر و در جایی دیگر از این شبکه‌ی یکپارچه‌شده قرار داشته باشد. در تک‌تک شعرهای مراقبت از تاریکی، این خصائص، به شکل مشخص و مشهودی اتفاق می‌افتد و تکرار می‌شود. بر همین اساس، می‌توان سبک بودن را به این نوع شعر اطلاق داد. چرا که سبک هم از تکرار ویژگی‌های مشخصی در متن، به‌وجود می‌آید و شناخته می‌شود. اگرچه خصائص سبک، به‌خاطر آگاهی شاعر، در شعرهای این مجموعه وجود دارد، امّا باید دانست که خود مانیفست مرکّب حرکت، سبک‌گریز است. اجتماع این دو متناقض، به روندگان این راه، این امکان را می‌دهد که هرکس مرکّب حرکت را شخصی‌سازی کند و با زبان خاص خودش بنویسد. این گستردگی تئوریک، از تکرار و تکرر که یکی از دلایل گریز ما از رویه‌های سنتی شعر و شاعری‌ست، جلوگیری می‌کند و منتج به این می‌شود که هرکسی، جهان تازه و مستقل خودش را بسازد.


به عقیده‌ی من، شعر در جایی که دچار تکرار و تکرر در فرم، بافت و ایده می شود، شعر تنبل نام می گیرد. ما اغلب در ساختار کلیشه‌ای و مرسوم شعر، با پدیده‌های دم دستی، ساده و به‌وضوح مواجه می‌شویم. این نوع پدیدار شدن‌ها، مثل یک تابلوی نقّاشی بر دیوار اتاقمان است که همواره راکد و قابل تماشا و در دسترس است. خودِ این در دسترس بودن و دست_یافتنی بودن در دفعات مداوم و مکرر، به تعبیر فروغ فرخراد، مثل یک کتاب خوانده شده یا یک قلّه‌ی فتح شده، گرایش ذهن و توجه انسانِ حریص به دریافت‌های بی‌پایان را نسبت به شعر به اصطلاح تنبل، کم می‌کند و از بین می‌برد. شاید به همین خاطر است که اغلب در تعاریف اصحاب ادب، از شعر و قالب، با عنوان ظرف و مظروف یاد می‌کنند. بله، ظرف و مظروف! همینقدر راکد؛ همینقدر آرام؛ همینقدر کم‌قدر(اینجا قدر نه به معنای ارزش که در معنای اندازه است) و دمِ دستی! من ترجیح می‌دهم با توجه به انتظاری که از شعر دارم، از اصطلاح سیل و مسیل برای این شعر و فرمش استفاده کنم.‌ شعر باید مثل سیل بیاید؛ پر انرژی و قابل توجه بیاید، ویرانگر باشد؛ مخاطب را ویران کند، تاثیرگذار باشد و همه‌ی نگاه‌ها را به خود جلب کند. این سیّال بودن، شعر را از رخوت و رکود و تنبلی بیرون می‌آورد.


تصویرسازی فرّار در ایدئولوژی و نیز در فرم مراقبت از تاریکی، به شکلی است که ما با تصاویر پایدار و همواره ساکن مواجه نیستیم. تکّه‌های ظاهرا بی‌ربط به‌هم  کنار هم کلاژ می‌شوند و تصاویر متعددی درست می‌شوند؛ با جان‌مایه و ریشه‌ی مشترک. بله، تصویرها وجود دارند ولی در حین تماشا به‌تدریج و به طور زنده و پویا، تغییر می‌کنند. یک‌ تصویر رنگ‌ می‌بازد و به تدریج، در تصویر بلافاصله بعدی، یا با فاصله بعدی، یا بلافاصله و با فاصله قبلی، فرو می‌رود. در اصطلاح سینمایی، به این فرآیند، دیزالو می‌گویند. این دم دستی نبودن پدیده‌ها، ذهن مخاطب را به فعالیت وا می‌دارد، که دنبالشان راه بیفتد و هرگز به آنها در حالت پایدار دست نیابد و هرگز از تعقیب آنها دست نکشد.
اگر هنر را به‌رغم خلاقیت هنرمند، در نهایت تقلیدی از طبیعت بدانیم، این حرکت و سیّالیت لایه‌مند، در کالبد جهانِ زیست ما نیز وجود دارد. می‌خواهم از انرژی حرف بزنم. البته اگر بپذیریم که شعر باید انرژیک باشد و آن انرژی قابل توجه باشد. اجازه دهید در چند سطر، از منظر فیزیکی به این حرکت نگاه کنیم و برگردیم. اتم‌ها و عناصر، سنگ بنای هستی هستند. اغلب عناصر اطراف ما یک یا دو لایه‌ی الکترونی دارند که ظرفیت لایه‌ی بیرونی‌شان پر است و این عناصر همیشه پایدار هستند. بر عکس این عناصر، ما عناصری با لایه‌های الکترونی بالاتر داریم که در لایه‌های بالایی آنها، ظرفیت الکترونی تکمیل نیست و آنها را به شدت در طبیعت ناپایدار می‌کند. اورانیوم دقیقا به همین خاطر  طی شکافت و گداخت هسته‌ای در محیط ایمنی و در شرایط فوق‌العاده و تحت فشار، در حالت پایدار نگه داشته می‌شود و آنقدر در این حالت فرّار است که هنگام رها شدن، انرژی فوق‌العاده و عظیمی از خود ساطع می‌کند که قدرت و انرژی بسیار بالایی دارد. رشته‌ی کلام از دستمان در نرود: فرّار بودن! بله، تصاویر فرّار به عنوان یک کلیدواژه‌ی انرژیک در شعر امروز می‌توانند ایفای نقش کنند. اینگونه است که مخاطب، تصاویر را می‌بیند ولی انگار تصویری نبوده و باز که دقّت و تمرکز می‌کند، می‌بیند تصاویر وجود دارند و بخاطر چندلایه بودن و ناپایدار بودن، از جلوی چشم گذشته‌اند. این همان انرژی نهفته در فرّار بودن جلوه‌های یک شعر است که به مخاطب منتقل می‌شود.